21 بهمن 1396, 10:3
جشنواره امسال شاهد فیلمی متفاوت از بهرام توکلی بود. کارگردانی که او را با ملودرام‌های روشن‌فکرانه و بعضا ابزوردی مثل «من دیگو مارادونا هستم» می‌شناختیم، امسال با اثری در حوزه دفاع مقدس پا به جشنواره سی‌وششم گذاشت.
«تنگه ابوقریب» روایتی از رزمندگانی است که بعد از هجوم فراگیر دشمن به جبهه جنوب درصدد دفاع از منطقه‌ای استراتژیک هستند؛ منطقه‌ای که اگر دشمن از آن عبور می‌کرد، محاسبات جنگ را به نفع خود تغییر می‌داد. فیلم با آرامش خاصی شروع می‌شود، آرامشی که پایدار نیست و در ادامه به کشمکش و بحرانی فراگیر تبدیل می‌شود.
فیلم از حیث فرم یک قدم فراتر از دیگرآثار دفاع مقدس است؛ جلوه‌های ویژه، بازی‌های باورپذیر، پلان‌سکانس‌های طولانی، دوربین روی دست که به جا حرکت می‌کند و لوکشین‌هایی که به تصاویر آرشیوی طعنه می‌زنند، همگی حکایت از اثری متفاوت دارند. تکنیک ساخت و جلوه‌های ویژه به قدری از قوت برخوردار است که بعضی از منتقدین اثر را به فرم‌زدگی متهم می‌کنند، اما روایت فیلم در چند موقعیت رنگ می‌گیرد و از جهت شخصیت‌پردازی، انسجام داستانی و روابط بین شخصیت‌ها ضعیف است. نبود یک قهرمان حماسی، حلقه مفقوده‌ای بود که خیلی از مخاطبان در تاریک‌خانه سینما به‌دنبال آن می‌گشتند. فیلمساز تمام اِلِمان‌های یک ژانر حماسی و جنگی را به تصویر می‌کشد و مخاطب ایرانی به‌خاطر همذات پنداریش با این ژانر، انتظار قهرمانی حماسی از نوع ایرانی دارد!
فیلم با شخصیت‌هایی پیش می‌رود که هر کدام با دنیایی متفاوت واهدافی گم پا به جبهه گذاشته‌اند و هر چه فیلم جلو می‌رود با یک سردرگمی و سطحی‌نگری در بین آن‌ها روبرو هستیم. به طور مثال: نوجوانی را می‌بینیم که به عشق عکاسی و ثبت صحنه‌های جنگ پا به مسلخ‌گاه نبرد می‌گذارد، نوجوانی که دائم از پدر قطع نخائی‌اش حرف می‌زند اما هیچ‌گاه از هدف اصلی‌اش حرفی نمی‌زند و برای مخاطب سؤال است که چرا این‌قدر عکاسی را دوست دارد و چرا این‌همه اسرار به حضور در خط مقدم جبهه دارد؟ و یا اصلا می‌توان هدفی متعالی برای او درنظر گرفت؟از طرفی با شخصیت شوخ‌طبع و لوطی مسلک دیگری مواجه هستیم که نوع بازی و ادبیاتش مخاطب را به یاد «مجید سوزوکی» اخراجی‌ها می‌اندازد؛ شخصیتی که قرار است به مرخصی برود اما به‌یک باره سر از خط مقدم جبهه در‌می‌آورد و در سخت‌ترین و مرگ‌بارترین لحظه نبرد دست از شوخی برنمی‌دارد، شوخی‌هایی که بیشتر از جنس قهرمان‌های هالیوودی به‌هنگامه نبرد هستند.
شاید تعبیر ابتدایی و اولیه از دفاع مقدس، دفاع از وطن باشد، اما تاریخ این مرز و بوم شاهد مردان و زنانی بود که غیر از جنگیدن و حس وطن‌دوستی، ابتدا خودشان را یافتند و سپس آرمان‌های خود را جلا دادند. فیلم هرچند شخصیت‌ها را با نگاهی واقع‌گرایانه در کنار هم چیده است، اما جنگ و سختی‌هایش، به افراد رشد شخصیتی می‌داد و بستری بود تا افراد با آرمان‌های حقیقی خود انس بگیرند. مسئله دیگر اینکه اساس یک جامعه با آرمان‌هایش پیش می‌رود و اگر جامعه‌ای آرمان نداشته باشد و نتواند بین آرمان‌ها و واقعیات موجودش تناسب برقرار کند، رو به قهقرا خواهد رفت.
دفاع مقدس بستر مناسبی است برای هنرمندانی که بتوانند آرمان‌های آن زمان را بیابند، به زمان حال بیاورند و به نسل حاضر ارائه بدهند؛ اگر اینگونه پیش برویم شاهد ژانری پویا در این عرصه خواهیم بود که متناسب با زمانه پیش می‌رود، حرف‌های تازه برای گفتن دارد و دچار شعار زدگی و رکود هم نشود. در فیلم مورد بحث، تمرکز اصلی به حفظ مکان استراتژیک و عقب راندن دشمن است؛ مکانی که در آخر هم مخاطب تصویری درست و گویا از آن نمی‌بیند!
فیلم بر اساس سفارش سازمان رسانه‌ای اوج تولید شده است، سازمانی که متولی تولیدات ارزشی و انقلابی است و به‌نظر می‌رسد با انتخاب بهرام توکلی و نوع فرم ارائه شده، به‌دنبال گفتمانی واقعی، بدون سانسور و جذاب از جنگ بوده تا بتواند ارتباط نسل حاضر با دفاع مقدس را ارتقاء ببخشد. در آثار قبلی دفاع مقدس معمولا با حجم انبوهی از شعار و مفاهیم روبرو بودیم که اتفاقا برای مخاطب دهه‌های قبل بسیار جذاب بودند اما برای مخاطب امروزی جذابیت چندانی ندارند. اما اوج این‌بار با اثری پر زرق و برق و با جذابیت‌های بصری در حد استانداردهای جهانی سعی می‌کند احساس مخاطب امروز سینما را تحریک کرده و با آثار دفاع مقدس آشتی بدهد.
ابوقریب به‌خاطر جسارتش در فرم و تکنیک یک قدم سینمای ایران را به جلو پرتاب می‌کند. از طرفی در این اثر با یک ایدئولوژی روبرو هستیم که سعی دارد با نگاهی واقع‌گرایانه نسبت به جنگ مخاطب را درگیر خود کند، نگاهی که به‌خاطر ترس از شعارزدگی در ارائه مفاهیم عقیم می‌ماند. نکته دیگر اینکه فیلمساز به‌خاطر فضای فکری‌اش در به تصویر کشیدن حماسه و رشادت موفقیت چشم‌گیری ندارد زیرا در پایان فیلم سعی می‌کند رشادت دلیر مردان گردان عمار را با یک کپشن به مخاطب منتقل بکند.
امید است ابوقریب شروع کننده راهی باشد که فیلم‌سازان ایرانی بتوانند در آینده‌ای نزدیک هم به نیاز‌های فرمی مخاطب در ژانر دفاع مقدس پاسخ بدهند و هم تصویر درستی از مفاهیم را ارئه کنند.