فیلم نوشت فیلم نوشت

بازنمایی مردانه از مقاومت و پیروزی ; نگاهی به دو فیلم سیانور و ماجرای نیمروز
بازنمایی مردانه از مقاومت و پیروزی ; نگاهی به دو فیلم سیانور و ماجرای نیمروز

بازنمایی مردانه از مقاومت و پیروزی ; نگاهی به دو فیلم سیانور و ماجرای نیمروز

دو فیلم «سیانور» و «ماجرای نیمروز» به تهیه‌کنندگی سیدمحمود رضوی و کارگردانی بهروز شعیبی و محمدحسین مهدویان از دو زاویه دید متفاوت به بررسی اندیشه سازمان مجاهدین خلق یا همان منافقین و نوع عملکرد آن‌ها پرداخته‎‌اند. سیانور، تقابل نیروهای ساواک با این سازمان در دهه پنجاه را بررسی می‌کند و ماجرای نیمروز، تقابل نیروهای انقلابی با این گروهک را در دهه شصت و بعد از انقلاب بازنمایی می‌کند.

مقاله

نویسنده حفیظه مهدیان
بازنمایی مردانه از مقاومت و پیروزی ; نگاهی به دو فیلم سیانور و ماجرای نیمروز

دو فیلم «سیانور» و «ماجرای نیمروز» به تهیه‌کنندگی سیدمحمود رضوی و کارگردانی بهروز شعیبی و محمدحسین مهدویان از دو زاویه دید متفاوت به بررسی اندیشه سازمان مجاهدین خلق یا همان منافقین و نوع عملکرد آن‌ها پرداخته‌‌اند. سیانور، تقابل نیروهای ساواک با این سازمان در دهه پنجاه را بررسی می‌کند و ماجرای نیمروز، تقابل نیروهای انقلابی با این گروهک را در دهه شصت و بعد از انقلاب بازنمایی می‌کند.

فیلم سیانور روایتی است از دهه پنجاه ایران. داستان عدالت‌خواهی و مبارزه انسان برای آزادی و رهایی از ظلم. فیلم به خوبی توانسته زاویه گرفتن انسان عدالت‌خواه از خط صحیح را تصویر کند. این فیلم دو خط فکری را از هم جدا می‌کند:  

·  هدف وسیله را توجیه می‌کند.

·  هدف وسیله را توجیه نمی‌کند.

گروه اول انقلابیونی هستند که در طی طریق مبارزه به این گزاره می‌رسند که اسلام و تفکر دینی  مانع مبارزه است.  فرد دیندار با پشتوانه تفکر دینی خود نمی تواند به قدر کافی جسارت در پیکار در راه آرمان خود داشته باشد. این اعتقاد حاصل جلسات مکرر خود انتقادی در  تابستان سال 1353 بعد از اعدام موسسان اصلی سازمان از جمله محمد حنیف نژاد بود.  خیانت، قتل بدون محاکمه، تصفیه حساب‌های درون سازمانی، ازدواج‌های تشکیلاتی، کشتن روحیه عاطفه، عدم دلبستگی به خانواده و فرزند، همگی از موضوعاتی است که در دایره اسلام نمی‌گنجد و از آنجا که تنها «رسیدن به هدف» مهم است، پس باید از اسلام رد شد و به هدف رسید. بسیاری از جوانان ایران صرفا به خاطر مبارزه با ظلم و به خاطر ناآگاهی و تعصب کورکورانه وارد جرگه مارکسیست‌ها شدند و از آن جا که مغز مبارزه یعنی «الله» را زیر پا گذاشتند، در دنیای تاریک خود محکوم به فنا شدند، چنانچه مجید در دیالوگی به افراخته می‌گوید: خمینی راست می‌گفت که شما خودتون رو هلاک می‌کنید.

گروه دوم افرادی هستند که در بزنگاه، متوجه خطای راهبردی مجاهدین خلق شدند و خود را جدا کردند. این‌ها افرادی‌اند که هدف را برای خدا و نه منهای خدا می‌خواستند. پایمردی، صداقت، وفاداری، عاطفه و خانواده‌مداری، جزء خصوصیات اخلاقی این گروه است که «مرتضی » و «مجید» نماینده آن در فیلم هستند.

گروه اول جدا شده از اسلام و روحانیت هستند، چنانچه در دیالوگی «افراخته» می‌گوید: ما اشتباه کردیم که به ملاقات خمینی رفتیم. آخوندها همیشه عقب هستند. و در انتها می‌بینیم این گروه جدا شده از خدا و دین، طاقت مبارزه واقعی را ندارند و برای رسیدن به منافع همه چیز را زیر پا می‌گذارند. به عنوان مثال، «افراخته» باعث مرگ صمیمی‌ترین دوستان خود یعنی «مرتضی» و «مجید» می‌شود، تمام اعضای گروه را لو می‌دهد و از ترس شکنجه، نهایت همکاری را با ساواک انجام می‌دهد و در آخر به همان سرنوشتی دچار می‌شود که دوستانش شدند.

در ماجرای نیمروز، زمان تاریخی سیانور، سپری شده و مردم توانسته‌اند، انقلاب خود را به ثمر برسانند، اما این گروهک منافق همچنان در حال مبارزه‌اند. گویی نوعی جنون ریاست‌طلبی به جانشان افتاده و تا رأس حکومت را به دست نیاورند مبارزه می‌کنند. از آنجا که برای آنها رسیدن به هدف، استفاده از هر وسیله‌ای را توجیه می‌کند، از کشتن مردم و کودکان ابایی ندارند، از خیانت و وطن‌فروشی و هم‌پیمان شدن با دشمنان قسم‌خورده ایران شرمنده نمی‌شوند و حتی منتخبین مردم را ترور می‌کنند. مردمی که ادعای مبارزه برای آن‌ها و آزادی‌شان را دارند.

کنار هم گذاشتن این دو فیلم به مخاطب این پیام را می‌دهد که منافقین، گروهی عدالت‌طلب نبودند، وگرنه پس از پیروزی انقلاب و حمله صدام به ایران، در کنار مردم می‌ایستادند و به رفع نواقص و دشمنی‌های خارجی می‌پرداختند. ماجرای نیمروز تاکید می‌کند که منافقین گروهی منفعت‌طلب یا به همان تعبیر رایج خود سازمان «اپورتونیست» بودند و صرفا برای تصرف حکومت، به جان مملکت افتاده بودند و طبیعی است زمانی که هدف، رسیدن به دنیا باشد، از هیچ جنایتی فروگذار نخواهد شد.


در سمت اشتباه تاریخ

 اما این روایت غالب خود فیلم است.  در کنار این روایت غالب می توان گزاره‌ها و خرده روایت‌هایی را در هر دو فیلم مشاهده کرد که معانی پنهان و معمولاً ناخواسته اثر را آشکار می کند. در هر دو فیلم جوانی را می‌بینیم که در بخش اطلاعات کشور در کنار مافوق خود مشغول مبارزه با نیروهای سازمان مجاهدین  است. (امیر در فیلم سیانور و حامد در فیلم ماجرای نیمروز) هر دو جوان در بند محبت دختری از گروهک منافقین هستند. منتها جوان منتسب به ساواک در فیلم سیانور، فریب دختر منافق را خورده و در آخر توسط ساواک دستگیر می‌شود. اما در ماجرای نیمروز، قصه به شکل دیگری رقم می‌خورد. هرچند حامد، دلبسته دختری از گروهک منافقین است و در طول عملیات، مدام به فکر زنده ماندن اوست، اما فریب نمی‌خورد و علی‌رغم خطری که دختر را تهدید می‌کند، نیروهای اطلاعات را برای حمله به خانه‌ی مورد نظر ترغیب می‌کند. بنابراین هر دو فیلم در کنار هم، پیروزی را به گونه‌ای بازنمایی می‌کنند که برای رسیدن به آن، «خوب بودن» به تنهایی کافی نیست. بلکه این «خوب بودن» باید در «مسیر حق» قرار گیرد تا منتج به مطلوب شود. هرچند جوان سیانور، جوان دلسوز و مثبتی است، اما چون در مسیر طاغوت قرار دارد، علی‌رغم نوع‌دوستی و ویژگی‌های شرافتمندانه‌اش، شکست می‌خورد و جوان ماجرای نیمروز، چون در مسیر ولایت قرار دارد، می‌تواند پیروز میدان باشد.


جایگاه زن

نکته مهم دیگر در بازنمایی شخصیت زن در این دو فیلم است. در فیلم سیانور زنان به صورت افرادی ساده‌لوح در جبهه سازمان  قرار دارند و بخشی از ماشین ترور سازمان هستند. «لیلا» و «هما» دو شخصیت اصلی زن در این فیلم، هر دو – به جهت سرسپردگی به ایدئولوژی سازمان- به عشق خود خیانت می‌کنند. هما در ابتدای دوران جوانی عاشق یک دانشجو می‌شود، اما با آشنایی با سازمان و وارد شدن به تشکیلات، نامزد خود را رها می‌کند. او کاملا تحت تاثیر «تقی شهرام» است و انگیزه‌اش به حدی است که تمام احساسات زنانه را در خود می‌کشد و حتی دل از فرزند خود می‌کند و برای مبارزه، تابع محض می‌شود. «هما» به طور کلی به صورت زنی ساده‌لوح و  مخاطب تمام و کمال فریب و  اغواگری‌های «تقی شهرام»،  بازنمایی می‌شود. زنی که نه تنها احساسات زنانه، بلکه انسانیت را در خود کشته است. او به دوست خود «لیلا» نیز خیانت می‌کند و ماجرای قتل همسر «لیلا» توسط مجاهدین خلق را از او مخفی می‌کند. او برای بار دوم نیز به عشق قدیمی خود خیانت می‌کند و باعث دستگیری وی توسط ساواک می‌شود. کسی که با وجود خطرات بسیار، به او پناه داده بود و مداوایش کرده بود. در آخر بدون این که این خیانت برایش نتیجه‌ای داشته باشد با سیانور خود را می‌کشد. گویی خیانت و کینه در خون این افراد نفوذ کرده به طوری که بی‌هیچ انگیزه‌ای مرتکب آن می‌شوند.

«لیلا» نیز اخبار خانه خود را به «تقی شهرام» می‌رساند و به نوعی جاسوس او در خانه همسرش – البته یک همسر تشکیلاتی - است. هرچند به همسر خود- مجید شریف واقفی- علاقه دارد، اما ساده‌لوحی و وفاداری‌اش به سازمان، باعث مرگ همسرش می‌شود. در کل می‌توان گفت زنان این فیلم، افرادی تحت‌تاثیر و ساده و فاقد تفکر عقلانی هستند. در آن سوی قضیه، افراد آگاه و جدا شده از تشکیلات، مرد هستند و جای زنان در این سمت خالی است.

در ماجرای نیمروز نیز، چنین بازنمایی‌ای از زن صورت گرفته است. تمام شخصیت‌های زن فیلم در جبهه منافقین قرار دارند: دختر مورد علاقه حامد با بازی مهرداد صدیقیان، در آخر کشته می‌شود؛ و دختری که توسط نیروهای اطلاعات دستگیر شده و در شناسایی دیگر منافقین به آن‌ها کمک می‌کند و در آخر توسط زن دیگر (خواهرش) کشته می‌شود. در ماجرای نیمروز مانند سیانور، پیروزی، شکوه، استقامت و پایمردی به وجهی کاملا مردانه بازنمایی شده‌اند. این نکته قابل تاملی است که باید به آن توجه کرد. هر متن با توجه به ساختار فرمی و محتوایی، معنایی را متبادر می‌کند که شاید حتی مورد تایید مولف نباشد. اما باید دانست نشانه‌هایی که در فیلم کدگذاری شده‌اند معنای خود را به بیننده القا می‌کنند. این نوع بازنمایی‌ها، نقش زن متفکر انقلابی و شجاعت و استقامت وی در طول مبارزه را به تدریج از اذهان پاک می‌کند و زن ایرانی را به صورت موجودی فریب‌خورده و ساده‌لوح برساخت می‌کند.[1]

در آخر باید گفت، هر دو فیلم، خوش‌ساخت و دقیق هستند و نظرات مثبتی نیز از سوی منتقدان راجع به خود جلب کرده‌اند. به شخصه از دیدن این دو لذت بردم و متاسفم که با وجود قوت‌هایی که در فیلم سیانور دیده می‌شود، در هیچ یک از رشته‌های جشنواره، به عنوان نامزد انتخاب نشد و نیز برای موفقیت ماجرای نیمروز در جشنواره فجر 95 به عوامل آن تبریک می‌گویم. به امید موفقیت‌های روزافزون برای کارگردان‌های آگاه و متعهد. پروژه نفوذ در دهه اخیر که سهمی از آن را تتمه‌های منافقین به عهده دارند، سوژه خوبی برای امثال سیدمحمود رضوی است که می‌توانند برای جشنواره‌های بعدی بر آن تمرکز کنند.



[1]. فریب خوردن از سوی زنان و بازنمایی اغوا در قالب زنانه برگرفته از نگاه یهودیان است. از جمله به این داستان که درباره «فریب خوردن» حضرت آدم است توجه کنید: خداوند آدم را در باغ عدن گذاشت... و به او گفت از همه میوه‌های درختان باغ بخور به جز میوه شناخت خوب وبد، زیرا اگر از میوه آن بخوری، مطمئن باش خواهی مرد (سفر پیدایش،2،آدم و حوا). مار گفت مطمئن باش نخواهید مرد! بلکه خدا خوب می داند زمانی که از میوه درخت بخورید چشمان شما باز می شود و مانند خدا می شوید و می توانید خوب را از بد تشخیص دهید... پس از میوه درخت چید و خورد و به شوهرش هم داد و او نیز خورد، آن گاه چشمان هردو باز شد و از برهنگی خود آگاه شدند (سفر پیدایش،3،سقوط انسان). این نگاه یهودی که مرد توسط زن فریب می‌خورد، در بسیاری فیلم‌های هالیوودی نیز مشاهده می‌شود و می‌توان گفت تبدیل به یکی از کلیشه‌های پرکاربرد سینما شده است. «سیانور» و «ماجرای نیمروز» از فیلم‌های ارزشی و گرانقدر سینمای ایران هستند و توجه بسیاری از اهل سینما و نیز مردم عادی را به خود جلب کرده‌اند و مدایح زیادی برای این دو فیلم ارایه شده است، لذا از بیان نقاط مثبت بسیار این دو فیلم گذشتم و لازم دیدم نقطه ضعفی را که به نظر می‌آمد گوشزد کنم، تا ناخواسته در دام تحریف نیفتیم.









----- 0 0

مقالات مشابه

خطایی که ماجرای نیمروز مرتکب آن نشد
خطایی که ماجرای نیمروز مرتکب آن نشد

خطایی که ماجرای نیمروز مرتکب آن نشد

ماجرای نیمروز خوب می داند که نسبت ما با سازمان مجاهدین و چریک های فدایی خلق، موسی خیابانی و حمید اشرف، مسعود رجوی چیست. توقیق این فیلم در این است که می داند که این نام ها بخشی از تاریخ ما هستند. بخشی از واقعیت ما.
در  نفی خشونت ; نگاهی به فیلم ماجرای نیمروز
در نفی خشونت ; نگاهی به فیلم ماجرای نیمروز

در نفی خشونت ; نگاهی به فیلم ماجرای نیمروز

فیلم ماجرای نیمروز دومین ساخته بلند سینمایی محمد حسین مهدویان است که بعد از فیلم ایستاده در غبار موضوع حساس وقایع سال‌های پر التهاب ترورهای سیاسی سال‌های دهه شصت را دستمایه فیلم خود قرار داده است.
لویاتان در کوچه پس کوچه های تهران ; نگاهی به فیلم ماجرای نیمروز
لویاتان در کوچه پس کوچه های تهران ; نگاهی به فیلم ماجرای نیمروز

لویاتان در کوچه پس کوچه های تهران ; نگاهی به فیلم ماجرای نیمروز

برای بررسی روایت، در فیلم ماجرای نیمروز ابتدا باید نگاهی داشته باشیم به مفهوم دشمن در این فیلم. مخصوصاً که ما چیز زیادی از دشمنان نمی بینیم و تمام تصویری که از دسته دشمنان داریم در تاثیری است که رفتار آنها بر شخصیت های اصلی فیلم می گذارد و همین به وجه دراماتیک روایت افزوده است. دشمنی که هر لحظه از جایی سر برمی آورد و نمی‌توان با یک استراتژی مشخص با او مقابله کرد.
گزارش یک وضعیت بغرنج ; نگاهی به فیلم ماجرای نیمروز
گزارش یک وضعیت بغرنج ; نگاهی به فیلم ماجرای نیمروز

گزارش یک وضعیت بغرنج ; نگاهی به فیلم ماجرای نیمروز

«واقعیت همیشه خلاق تر از تخیل است» این قانونی است که مستند سازان به حقانیتش ایمان دارند. این کلید خلق ماجرای نیمروز و جذابیت های آن است. تعهد به واقعیت در حد اقتضائات سینما باعث شده ما با فیلمی روشمند مواجه باشیم. این فیلم با آنکه بر فرم مستند گونه اش اصرار دارد، اما قواعد ژانر را هم در دل خود حفظ میکند.
تفکر در فضای به شدت بسته ; کنش در فضای بی نهایت باز مصاحبه ای برای فهم بهتر فیلم ماجرای نیمروز
تفکر در فضای به شدت بسته ; کنش در فضای بی نهایت باز مصاحبه ای برای فهم بهتر فیلم ماجرای نیمروز

تفکر در فضای به شدت بسته ; کنش در فضای بی نهایت باز مصاحبه ای برای فهم بهتر فیلم ماجرای نیمروز

فیلم ماجرای نیمروز چهره ای از شخصیت های سازمان مجاهدین خلق به ما نشان نمی دهد. اما این یک حذف معنا دار است. فیلم با محور قرار ندادن یک چهره خاص، در واقع خود تشکیلات را به روی صحنه می آورد. هستی تشکیلات به معنای لجام گسیخته و دیوانه وار و ابتدایی آن بر حذف هویت فردی بنا شده است.
در حسرت یک حرف ساده ; نگاهی به سریال در مسیر خوشبختی
در حسرت یک حرف ساده ; نگاهی به سریال در مسیر خوشبختی

در حسرت یک حرف ساده ; نگاهی به سریال در مسیر خوشبختی

سریال درمسیر خوشبختی( پخش شده در نوروز سال نود و شش از شبکه دو) قرار است که حال و هوایی طنز داشته باشد. در این راه البته این سریال تاحدی موفق است و آن هم به خاطر بهره بردن از عناصر همیشگی مرسوم و متداول در این قبیل داستانهاست؛ جوانک عاشق( با بازی امیرحسین آرمان)رفیق کلک( با بازی پوریا پورسرخ) خواهر رفیق کلک که نامزد همان جوانک عاشق است و یک پدرزن لجباز و یک دنده که به دلایلی کاملاً منطقی که با روحیه جوانک عاشق هماهنگی ندارد، با ازدواج دو طیف داستان مخالف است
منقار کج مرغ انجیرخوار ; نقدی کوتاه بر فیلم گشت ۲
منقار کج مرغ انجیرخوار ; نقدی کوتاه بر فیلم گشت ۲

منقار کج مرغ انجیرخوار ; نقدی کوتاه بر فیلم گشت ۲

همیشه سری دوم و سوم فیلمهای چندگانه ناموفق تر از قسمت اول هستند و درسینمای دنیا نیز این قاعده نانوشته وجود داشته بجز یک استثنا یعنی ترمیناتور 2 . اما دلیلش را می توان در راحتی خیال نویسنده ها از شخصیت پردازی و چفت و بست قصه دانست و این خیال خام که مخاطب با قصه و شخصیت ها آشناست و در سری های بعدی فقط باید به ادامه ماجرا پرداخت. ولی دقیقاً همین نقطه ضعف اصلی اینگونه فیلمهاست.
Powered by TayaCMS