24 بهمن 1396, 21:33
اگرچه نمی توان و نباید در عرصه هنر فرم را از محتوا جدا کرد، اما در ساحت اتخاذ رویکردهای کلان فرهنگی ، تاکید بر مدیریت محتوا عجالتا تنها ابزار موثر است. نحوه بیان کردن یک فکر، البته به اندازه خود ایده غایی اثر شایسته توجه است. اما نباید این نکته ما را از توجه به برخی مفاهیم گفتمانی غافل کند. مسئله اصلی اینجاست که نحوه بیان اقای شیخ طادی در فیلم امپراطوری جهنم، هنوز به آن درجه از بلوغ و پختگی که شایسته مفاهیم مدنظر ایشان است نرسیده است. البته باید تاکید کرد که این فیلم، نسبت به فیلم قبلی اقای شیخ طادی، شکارچی شنبه، رشد چشمگیری داشته است. اقای شیخ طادی کوشیده تا در امپراطوری جهنم، از نگاه یک جانبه به یک رویکرد چند جانبه برسد که نشانه ان استفاده از افراد ملیت های مختلف جهان اسلام در روند داستان است . هر چند در تحلیل داعش و به وجود آمدن تفکر تکفیری و موج گستردگی آن ، بر سر چندگانه بودن عوامل دخیل در آن اتفاق نظر وجود دارد، اما هنوز وجوه ناگفته فراوان است. در واقع ضعف فیلم در بیان یک داستان ساده، و همچنین برخی ساده انگاری ها در طرح مسائل و استفاده از عناصر دم دستی باعث شده که حرف و محتوای فیلم هم نادیده گرفته شود و البته این در هنر امری طبیعی است. فیلمی که اداب سخن گفتن را رعایت نکند، سخنش نیز ناشنیده باقی خواهد ماند. اما این نوشته در پی نقد هنری نیست. بلکه ضمن احترام به سلیقه مخاطب، خواهان آن است که به گفتمان و نکات درونی فیلم نگاهی منصفانه داشته باشد.
واقعیت ماجرا این است که موضوع داعش در جشنواره امسال، موضوع داغی بود. حد اقل سه اثر به شکل مشخص به ظهور داعش و عواقب مترتب بر آن اشاره داشتند، فیلم به وقت شام ، امپراطوری جهنم و مستند زنانی با گوشواره باروتی. فیلم های دیگری نیز در این مدت با موضوع داعش ساخته شده یا در دست ساخت است از جمله یک سریال د رتلویزیون با موضوع چالش های امنیتی و حملات انتحاری داعش در ایران.
هر کدام از این فیلم ها به بخشی از مساله داعش پرداخته اند؛ در فیلم اقای حاتمی کیا داعش به مثابه یک ماجراجویی تبلیغاتی و با عقبه نظامی مجهز نشان داده شده است. اقای حاتمی کیا ضمن اشاره به ریشه های مالی و نظامی داعش ( تجهیزات کامل داعش و بهره بردن از ماشین های نظامی ضد گلوله که طبیعتا باید از جانب یک دولت مرکزی در اختیار آنها قرار داده شده باشد) بیشتر علاقمند است تا فحوای درونی و علت جذابیت داعش برای برخی افراد سرخورده اروپایی را نشان بدهد. در واقع او یک بحث تمدنی در باب رویکرد دو تمدن شرق و غرب را در تشکیلات داعش در فیلم خود مطرح می کند. اما اگر بخواهیم از تقسیم بندی یاکوبسن در توصیف زبان استفاده کنیم، باید گفت که این یک تحلیل همزمانی است. حاتمی کیا بدون اشاره به ریشه های تاریخی، وضعیت کنونی را به شکلی پدیدار شناسانه در مناسبات تشکیلاتی داعش و ساختار قبایلی سوریه بررسی می کند. این نوع نگاه البته نیازمند درک هنری و خلاقیت دارماتیک پیچیده تری است اما برای توصیف و تشریح هر مساله، از جمله مساله داعش، ما نیازمند یک رویکرد در زمانی و یا تاریخی نیز هستیم. اینکه داعش چگونه به وجود آمد؟ و چرا چنین گسترده شد؟ و چه عواملی در گذشته در شکل گیری این وضعیت نقش داشته اند ؟ از موضوع تحلیل های درزمانی و ریشه شناسی تاریخی است. این نگاه را هم می توان در بستر حوادث سیاسی خاورمیانه بررسی کرد و هم از منظر تحلیل مکاتب فکری. در مورد حوادث سیاسی از جمله تجاوز شوروی به افغانستان، سازماندهی و حمایت از نیروهای مجاهد افغانی که به جنگ با شوروی مشغول بودند، ظهور طالبان، حمایت های پاکستان و جنگ مرزی پاکستان با افغانستان و حمله آمریکا به افغانستان و عراق از عوامل اصلی این وضعیت است که در نهایت به شکل گیری طالبان به عنوان هسته اصلی و ابتدایی جبهه النصره منجر می شود. البته این هم تنها بخشی از ماجراست. عوامل سیاسی بسیاری در این وضعیت نقش داشته است از جمله حمایت اسرائیل و تصمیم گیری های اشتباه برخی دول اروپایی. با این حال ماجرای داعش یک بعد دیگر هم دارد و آن استعداد برخی تفکرات دینی در بنیاد گرایی و تکفیر است. همان جریان اندیشه سلفی و حمایت عربستان به عنوان موطن اندیشه سلفی تکفیری در جهان اسلام است. به قدرت رسیدن خاندان آل سعود در عربستان، سوای حمایت های مشخص دولت انگلستان، به دلیل بهره بردن این خاندان از ایدئولوژی تفکر تکفیری سلفی بود. نوعی تفکر خوارج گونه که همواره در تاریخ عربستان حاضر بوده و در برهه ای از تاریخ در سایر بلاد اسلامی نیز هواخواهانی داشته است. از جمله به جهت ،ژست ضد خرافه این تفکر، برخی از نواندیشان دینی ایرانی مانند حکمی زاده و شریعت سنگلجی تحت تاثیر آن بوده اند. حتی می توان میان آیین پاکدینی کسروی و اندیشه های تکفیری علمای سلفی هم ارتباطاتی دید. شاید عجیب نباشد که بگوییم برخی از اندیشمندان سلفی ، به خصوص سید قطب در سالهای پنجاه از جمله اندیشمندان پر نفوذ حتی در میان روحانیون نواندیش ایرانی بودند. البته خوشبختانه ، فقهای شیعی و فضای مدارس علمیه به جهت برخورداری از یک نظام اصولی و روشی محکم، در برابر این گونه خطاهای روش شناختی مصونیت قابل دفاعی دارد.
فیلم امپراطوری جهنم، در مورد سه بحث اساسی در مورد داعش است.
در شکل گیری داعش ، توطئه های آمریکا و اسرائیل ، نقش مستقیم دارد. البته بیان این نکته به گونه ای که مخاطب آن را بپذیرد و با آن همدلی کند، کار ساده ای نیست و امپراطور جهنم نیز در این کار توفیقی به دست نمی آورد. اما عدم توفیق این فیلم، نباید ما را از واقعیت این مساله غافل کند. نیروهای امنیتی و سازمان های جاسوسی بسیار بیشتر از آن چیزی که به نظر می رسد ، در شکل گیری برخی حوادث نقش ایفا می کنند. اخیرا مطلبی تحت عنوان موضوع حضور فعال سازمانهای جاسوسی اسرائبل و آمریکا در کنفرانس های علمی در سایت ترجمان منتشر شد. این مطلب به این نکته اشاره می کند که برخی از سیمنارهای معتبر علمی که با همکاری معتبر ترین دانشگاههای جهان برگزار می شود ، در واقع تله ای است برای شکار دانشمندان کشورهای در حال توسعه و ترغیب آنها برای جاسوسی از پروژه های حساس علمی این کشور ها. این موضوع در مورد برنامه اتمی کشور ما ، به خصوص به کرات استفاده شده است.( به این مطلب مراجعه کنید: سیا چگونه برای دانشمندان هسته ای ما تور پهن می کند) امپراطوری جهنم، خواهان بیان این است( هر چند که در این بیان موفق نیست) که سازمان جاسوسی آمریکا ، نیروهای خود را در شکل های مختلف در مسیر طعمه های خود قرار میدهد و این امر یک واقعیت مسلم است.
فقدان روش در تفکر وهابی: مفتی اعظم فیلم امپراطوری جهنم، بر اساس استدلال و دلیل دست به اقدام بر علیه پلیس فرانسه می زند. اما این دلیل و استدلال با اقدامات شیخ تناسب ندارد. این بی روشی تا به آنجا پیش می رود که شیخ صورت و سیرت عوض می کند و به سفارت اسرائیل پناه می برد.
(البته فیلم امپراطوری جهنم باید با تاکید بیشتری حساب معتقدان به آیین حضرت موسی را از پیروان فرقه صهیونیزم جدا می کرد. این بی دقتی در تعیین مصداق ها، که در فیلم شکارچی شنبه نیز با آن روبرو بودیم، می تواند تعبیر به یهود ستیزی شود که البته با شناختی که از عقاید سازندگان فیلم اعم از کارگردان و تهیه کننده آن در دست داریم، می دانیم که چنین نیتی در کار نیست اما بایستی در فیلم تمهیدات لازم برای پرهیز از چنین تعبیرهایی تعبیه می شد.).فقدان تفکر روش مند ، نبود اصول اساسی که برآمده از اجماع عقل و سنت و قران باشد، باعث گردیده که تفکر وهابی به راحتی در خدمت گفتمان های کلان سیاسی و اقتصادی قرار بگیرد. البته باید برای پرداخت به آن از ظرافت های بیانی و نکات پژوهشی مناسب استفاده می شد. شاید هرگز نیازی به این حد بیان مستقیم موضوع نباشد. اما در واقعیت این موضوع که تفکر وهابی و تکفیری از سردرگمی در برخورد با مسائل روز رنج می برد، بحثی مشخص و مبرهن است. هرچند که فیلم باید لایه های عمیق تری از این موضوع را به ما نشان می داد. مخاطب درکی از زندگی یک روحانی اعظم وهابی به دست نمی آورد و دانش او در همان حد اطلاعات و داده های دنیای مجازی باقی می ماند. اما بررسی فتاوای شیوخ وهابی به خوبی این سردرگمی را نشان میدهد. در واقع تفکر وهابی ، با استدلال به این نتیجه می رسد که خطر برخی از مذاهب مسلمان ، از خطر اسرائیل برای مسلمانان بیشتر است. رسیدن به چنین استدلال هایی که با عقل سلیم تطابق ندارد گویای بی روشی و بی اصولی در برخی نحله های تفکری جامعه مسلمانان است و از نکاتی است که فیلم امپراطوری جهنم خواهان بیان آن است.
بسیاری از علمای سلفی و حتی رهبران القاعده، مخالفت خود را با اقدامات وحشیانه داعش اعلام کرده اند، هر چند که همین افراد در شکل گیری و به قدرت رسیدن داعش، نقش اساسی داشته اند، اما گویی آنها نیز، بعد از پرده برداری از جبهه النصره و گروه جولانی و ابوبکر بغدادی ، تازه با عمق مساله روبرو شده اند. این همان نکته ای است که در فیلم با اشاره به کودک ناقص الخلقه مفتی مذهبی وهابی نشان داده می شود. پسری که گویی دچار جهش ژنتیک شده و از تطور و تحول طبیعی خارج شده است. در فیلم همین گونه اشاره می شود ، که ابهامات زیادی بر سر نحوه به وجود آمدن نطفه این کودک شریر ، مطرح می شود. هر چند که فیلم متاسفانه در بیان این نکته نیز دچار ابهام است و به درستی مفهوم خود را بیان نمی کند.
فیلم امپراطوری جهنم خواهان بیان تاثیر نهادهای مذهبی وهابی در شکل گیری داعش دارد. در واقع بدون یک عالم فاسد، جهان فاسد نمی شود. نقش دانشمندان و برگزیدگان جامعه ، در گمراهی و هدایت جامعه ، نقشی اساسی است که ما این را در داستان مفتی وهابی فیلم می بینیم.
به هر رو اگرچه فیلم در بیان مفاهیم دچار لکنت است، اما طرح این گفتمان یکی از نیازهای مهم در استراتژی فرهنگی و حتی فرامرزی ماست. ایران به عنوان یک کشور موثر در جهان اسلام که توانسته به مدد مخالفت صریح خود با رژیم اسرائیل در میان بدنه مسلمانان، جایگاهی موثر و مفید داشته باشد، باید در معرفی ابعاد گمراهی تفکر وهابی نیز دست به ساخت اثر بزند. این آثار باید در حین ساخت، مخاطب جامعه مسلمانان را مد نظر داشته باشد. شناسایی سلائق و علائق جامعه هدف می تواند در توفیق این آثار موثر باشد.